ÜNSÜZ UYUMLARI

Türkçe’de sert ünsüzlerle biten (f,s,t,k,ç,ş,h,p) kelimelere getirilen eklerin başındaki c,d,g ünsüzleri sertleşir ve ç,t ve k olur.
Süt-cü >Sütçü
Taraf-dan>Taraftan
Coş-gun>Coşkun
 
Not : Türkçe’de “b” ile başlayan ek yoktur.
 
1.Özel isimlerde de bu kural söz konusudur :
Zonguldak –da>Zonguldak’ta
Karabük-de>Karabük’te
 
2.Saat yazılışlarında da bu kural hükmünü yürütür :
5’de>5’te
13.00’de>13.00’te
 
3.Yabancı kelimelerde bu kural aranmaz:
istikbal , işgal , meşgul,tekbir,teşbih…
 
4.Her kuralda olduğu gibi bu kuralda  da istisnalar mevcuttur :
el-ci>elçi
il-ce>ilçe
1.Sertleşme ( Sert ünsüzlerin Benzeşmesi )
 
Kural : Sert ünsüzlerden sonra gelecek olan yumuşak süreksizler sertleşip sert süreksizlere dönüşür.
“f, s,t,k,ç,ş,h,p”tan sonra gelen “c,d,g”ünsüzleri sertleşir , “ç,t,k” ya dönüşür.
 

YANLIŞ                          DOĞRU                         NEDEN

 
Uzakdan                         Uzaktan                        Çünkü”k”dan sonra “d” gelmiştir ,                   dolayısıyla”d”,”t” olur.
Kitapcı                                  Kitapçı                                ……………………………………
 
Bitdi                                       ………                            ……………………………………
 
Kafesci                                  …………                              …………………………………
 
Dörden                                  …………                              …………………………………
 
1923’deki                             …………                              …………………………………
 
Akışgan                                 ……………                          …………………………………
 
 
 

2. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması :

 
KURAL:
“p,ç,t,k” ünsüzleri kendilerinden sonra gelen ünlü sesin etkisiyle yumuşayarak “b,c,d,g,(ğ)”ye dönüşür.
 
Dikkat : 1- Yumuşamayı ararken önce “b,c,d,g,(ğ)”yi bulun sonra bunların aslının “p,ç,t,k” olup olmadığını düşünün.
2- Yabancı kelimeler , özel isimler , tek heceli bazı kelimeler yumuşamazlar. “ip-in , Açınca , Atınca , Millet-in , Hukuk-u , Şiddet-e , Fırat-ın , Zonguldak-a , Atatürk-e.
 

UYGULAYALIM

 
Aşağıdaki kelimelere ünlü ses getirerek “p,ç,t,k” kuralına uyup-uymadığını söyleyiniz / yazınız.
 
Kitap           -ın               Kitabın   ( yumuşamış )
Defter            -in                   ……………………………
Atatürk          ….                  ………………………………
Bardak           ….                  ………………………………
Ağaç              ….                  ………………………………
Yeşilırmak    ….                  ………………………………
 
 
 
 
Sonunda süreksiz sert ünsüzlerden (p-ç-t-k) biri bulunan kelime ünlü ile başlayan bir ek aldığında sonundaki sert ses yumuşar ve p-b’ye , ç-ç’ye , t-d’ye , k-ğ’ ye (-bazen de g’ye -) dönüşür .
Kitap-ı >Kitabı                    Dolap-ı > Dolabı
Borç-a > Borca                  Ağaç-a > Ağaca
İnat-ı > İnadı                       Senet-i > Senedi
Çocuk-u >çocuğu             Öbek-i > Öbeği
 
İstisnalar:
1.Özel isimlerde söyleyişte yumuşama olur ;ancak bu yazıda gösterilmez :
Zonguldak’a >Zonguldak’a
Karabük’e > Karabük’e
Sinop’a > Sinop’a
 
2.Tek heceli kelimelerde genellikle yumuşama olmaz:
Maç-a > Maça                  At-a > ata
Top-a > Topa                     Suç-u > Suçu
(Cep-i >cebi ;çok-u >çoğu ; kap-ı>kabı ; tâc-ı >tacı ; yurt-u > yurdu )
 
3.Alıntı kelimeler kuralı ihlal eder:
Hayret-i > Hayreti
Hukuk-u > Hukuku
Âşık-âne > Âşıkane
(Feryat-ı>feryadı ; Hudut-u>hududu)
 

4. Yapım eki olan “-t”nin bu kurala uymadığı görülür.

Konut-u >konutu                yakıt-ın > yakıtın
Yazıt-ın > yazıtın                  başlat-acak > başlatacak
 
Not:Bu kuralın mantığına göre “k” “ğ”ye dönüşür ; fakat “nk” ünsüzleriyle biten kelimeler söz konusu olunca “k” sesi “ğ”ye değil de “g” ye dönüşür.
Renk-i > rengi                       Kepenk-e >Kepenge
Denk-i > dengi                     Çelenk –e > Çelenge
Ahenk-i > ahengi         Cenk-i > Cengi