Ünlü Düşmesi
İki heceli olup ikinci hecesinde dar bir ünlü (ı,i,u,ü) bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında kelimenin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer. Meydana gelen bu ses olayına “hece düşmesi” denir.
Türkçe’de her ünlü aynı zamanda bir hece oluşturduğu için ünlü düşünce hece de düşmüş olur .Bundan dolayı hece düşmesine ünlü düşmesi denir.
1.İki heceli olup da ikinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı organ ve akraba adlarında:
ağız-a>ağza burun-a>burna
beyin-e>beyne boyun-a>boyna
omuz-a>omza göğüs-e>göğse
karın-ı>karnı beyin-e>beyne
kayın-ı>kaynı oğul-u>oğlu
gönül-ü>gönlü akıl-ı>aklı
2.İki heceli olup ikinci hecesinde dar bir ünlü bulunan yabancı dilden dilimize geçmiş kelimeler:
sabır-ı>sabrı fikir-i>fikri
şükür-ü>şükrü zikir-i>zikri
zehir-i>zehri gayr-ı>gayrı
kayıp ol->kaybol- emir-e>emre
3.İkinci hecesinde dar bir ünlü bulunan kimi fiillere ünlüyle başlayan bir ek gelirse :
devir-ik>devrik sıyır-ık>sıyrık
süpür-ün>süprüntü kıvır-ım>kıvrım
çevir-il->çevril-
4.Bazı birleşik kelimelerin teşkilinde :
Pazar+ertesi>pazartesi kayın+ana>kaynana
Cuma+ertesi>cumartesi kahve+altı>kahvaltı
Pek+iyi>peki
Not:“Assubay” imlâsı yanlıştır, doğrusu “astsubay”dır.
5.Yapım eki almış bazı kelimelerde:
sarı-ar->sararmak oyun-a>oyna-
uyu-ku>uyku sızı-la>sızla-
yalın-ız>yalnız yanıl-ış>yanlış
ileri-le->ilerle ileri-de>ilerde
Not:”Aşağıda” , “yukarıda” ,”nereden”,”burada”,”şurada”kelimelerini “aşağda” , “yukarda”,”nerden”,”şurdan”ve “burdan” şeklinde yazmak yanlıştır.
ÜNLÜ DEĞİŞİMİ
Birinci kişi zamiri “ben” ile ikinci kişi zamiri “sen” , adın “-e” durumuna girince yani yönelme ekini aldıklarında “e” sesi yerini “a” sesine bırakır: Ben-e bana, sen-e sana.
ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE YİTİMİ)
- İkinci hecesinde dar ünlü bulunan kimi sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelirse, ikinci hecedeki ünlü düşer ve üç heceli olması gereken sözcük iki heceye iner: Burun-u burnu, ağız-ı ağzı, alın-ı alnı, bağır-ı bağrı, göğüs-ü göğsü, karın-ı karnı, oğul-u oğlu, gönül-ü gönlü, beyin-i beyni, akıl-ı aklı, omuz-u omzu…
- Bu ses olayı yabancı sözcüklerde de görülür: Kabir-i kabri, emir-i emri, asıl-ı aslı, fikir-i fikri, hüküm-ü hükmü, zikir-i zikri, aciz-i aczi…
- Ünlü düşmesi, ünlü ile biten bir sözcüğün, ünlü ile başlayan bir sözcükle birleşmesi olaylarında da görülür: Ne asıl-nasıl, Cuma ertesi-Cumartesi, kahve altı-kahvaltı, ne için-niçin, kayın ata-kaynata, kayın ana-kaynana…
- Ünlü ile biten kimi sözcüklere “-la/-le” eklenirse sondaki ünlü düşer: Sız-ı-lamak sızlamak, kok-u-lamak koklamak, yumurta-lamak yumurtlamak…
- Kimi renk adlarından “-ar/-er”ekiyle eylem türetirken sözcük kökünde ünlü düşmesi olayı görülür: Sarı-armak sararmak, kara-armak kararmak…
- Kimi eylemlerden ad yaparken ünlü düşmesi görülebilir: Ayır-ım ayrım, kıvır-ım kıvrım, sıyır-ık sıyrık…
- Aynı eylemlerden “-ıl/-il” ekiyle eylem türetirken yine ünlü düşer: Ayır-ıl-mak ayrılmak, kıvır-ıl-mak kıvrılmak, kavur-ul-mak kavrulmak, savur-ul-mak savrulmak…
Uyarı: “İçeri, dışarı, yukarı, ileri” sözcüklerinde sondaki ünlüler düşebileceği gibi kalabilir de. Yazı dilinde her iki biçim de kullanılabilir: İçeride koku var. İçerde koku var.